Nunkhua Sau Deuh Na Duh ah Cun Khuate ah um (Life in a village is longer than a city)

Biadomhnak

2012 March thla 25 ah  mail ka on I cu ah cun ka mail chung ah ca pakhat a rak lut, ka vun kau cu New Delhi I a ummi ka naupa(Sangduh) sin in a si, ka vun kau i ka rel cu  rak  ra zawk admission tuah na thlai(hnu) cang lai ti si, a ruang cu kum 2011 lio ah khan Delhi ah delhi university kai ding in  ka rak kal nain a ruang tampi ruang ah admission tuah kan rak hnu I cu ti cun cu kum cu lung dongh in laitlang lei ah ka tlungthan. Cu ka mail I ca ka vun rel dih cun umawk te khi ka hngal lo a ruang cu ka duhtukmi le si fawn awl te in tuah khawhmi le si fawm lo, kal ning law tuah kho hlah ninglaw teh ti khi ka biahalnak sifawn. Duh nih le ka duh Admissiion tuah hna  cu ka tlai than lei ti le ka phang, lam can nih le a vun hla ngai, zeitin ka tuah ah thathnga ka ti? inn ka tin ka nu le pa cu ka chimh hna cu kalay bus ticket book zawk law na thawh ko kun lai ta ti si! cu ti cun a thaizing ah cun kalay bus ticket cu ka book I ka rak I thawh colh. New Delhi cu 3 May 2012 ni ah dam tein ka phan, a thaizing in thil a herh mi pawl kan tawlrel colh I Delhi university  admission cu ka tlamtlinh.

July thla 13, 2012 in sianginn kai class(cacawn) cu kan thawk. Cutite cun nikhat hnu nikhat a vun liam, hmuh ballomi le tongh ballomi tete zong vun tawn pah si. Ruahnak le lungthin te zong aa phundang ngai. kan sianginn hi bus in Sml.1 chung tluk hrawng kal si, Bus kan I cit ah hin minung hi kan tamtuk ah ke lamhnak hman tinlo dideng in kan um caan a tam,Delhi khuacan nih le linh can ah tiawk thalo in a lin, Bus cit si linh si itet si, cu chinchap ah minung nih le tam hna kaw motors zong tam I traffic jam si tah phu te khi si  ko. kan  thlenrim te nih le dangkhat in, an rimtui(zihmui) rim dangkhat an kan dangh cikcek tawn, sianginn vun phak hi cu ka thlarau hna in ka phak can tam ko, inn ka tin I inn ka phak hin cun ka ruak bak in ka phan ti awk te khin ka um tawn, cu ti te cun I hne bu te in ni le can hna cu  zarhkhat hnu zarhkhat a vun liam. Delhi ah um cang cun sianginn kailawng  si lo in hawi le kawm hna he khuachung len(chawh) nak te te hna khin kal pah cu si ka phak nak poh ah hin minung hi puai tuah mi bang tam lengluang in ka hmuh peng ko hna bus cit lawng ah minung kan tam lai I kan I tet rua lai tiah ka ruah tawnmi kha  a rak si nemmam lo Metro kan I cit cu kan zual! ai puan pah khin India ram ninung tam lengluang hi!!hi zat zat minung tam le tet hi ka vun ti viar ah khin ka lung chung ah thil pakhat te a hun 

chuak cu cu zeidang si lo in khuate fa kan ti cu  “ khua te nun le khua pi nun” ti hi a si.

Vawlei cung ah hin minung hi kan karh I miphun zong hi kan tam ngaingai cang. Kan thutdirnak hmunma zong hi a lo hna lo I kan I hrukeih ning zong hi a lo hna lo, kan sining zong hi a lo hna lo I kan ruahnak le kan zumhnak tiang in a dang vial. Micheu nih khuapi lei panh in kan kal I micheu nih countryside ti I khuate lei rumro kan rak panh ve. Micheu nih cun khaute um cu umhar(boring) tuk khuapi um he tahchun ah cun an ti, khuapi ah cun ke kal hau lo cycle,motor,metro vanlawng tbk. I cit..lennak ah pangpardum(park) ti bantuk cun thilri cawknak dawr thatha(shopping mall) hna an um anti I cu lak ah cun khuapi um cu luri(fed up) tuk lungzong a fim kho lo hnathiang lo tuk a simh in a ka simh an rak ti ve.

Khuapi um thatnak

Pawcawmnak : khuapi ah cun rian tuanawk tam I pawcawmnak ah hna ngam deuh ngai .Rian a tam lawng si lo in khuapi rian cu a fawi deuh ngai cathiammi ca zong ah mah le sining rup te in rian a um(hmuh khawh) asi I cathiam lo ca zong ah mah le sining te in rian hmuh khawh a si.

fimnak : khuapi ah cun sianginn thatha um I library zong tam pi cun cacawngmi cah cun duhmi ca konglam tete rel khawh si, cu cah khuapi deuh I a thanglianmi cu an fim deuh tawn. Cu lo lawng khuapi ah un miphunkip I cawh a si I kutzung thiannak tete cawnnak ca zong ah tha ngai zei caahthiah, kakip I um mi kha I ton a si I thiamnak rak ngeih mi cio zong kha a lo hna lo,cu thiamnak dangdang ngei I hmun khat um tik ah thiamnak a karh.

Tlawnlennak: Khuapi ah cun thil cawknak dawr hi a tam ngai I duhmi thil poh I cawk in i hrukeih khawh a si thil cawk zong a nuam ngai.cu lawng lo khuapi ah cun pangpardum(park) hna an ser hna I nuam ngai in tlawnlen khawh a si.

Tha a dam, khuapi ah cun inn lak chawhvah tik zong ah mah tha chuah hau lem lo tein motor, cycle tbk. Hna I cit in chawhvah(len) khawh a si cu tik ah tha a dam.

Ei le din ah duh atling, khuapi ah cun phaisa a um poh ah cun duh mi tete hi cawk in ei khawh a si na hawtmi sa, theipumril hna kha an zuar tung I ei na duh mi poh kha I cawk in ei khawh an si/a phuntling ngai.

Khuapi that lonak

Khuapi ah cun phaisa a dih deuh nga, a ruang cu thawhmi(bill) tete a tam ngai ti bill, electric bill, channel(TV) bill le internet bill tbk. thawh ding tamngai i phaisa kal nak tam ngai.

Khuapi ah cun thli a thiang lo, ti thiang zong um lo(tlawm). Seh(engine) khuvai le Motor/cycle khuvai lawng tein khat. Tithiang din awk zong um lo tithiang din duh ah cun phaisa tampi pek in sii in thianter chawm mi cawk a hau.

Khuapi ah cun zawtnak tam, khuapi ah cun miphun kip i cawh si kaw zawtnak phun a tam khun, khuapi um ruang ah  zawtnak ngei kan tam ngai, a ruang hmundang kadang um mi zawtnak dangdang a ngei mi hna kha hmunkhat ah rian tuanti tlawnglen ti si tik ah pakhat le khat zawtnak i chawh a tam. 

Kan nunning a rawk, miphhun kip kan I cawh tik ah minung kan cawng, kan i hruk/eih mi a dang,kan tlawnlen dan a dang, nu le pa lungre a theih mi mino kan tlawm ti lo. sining a lolo mi he tlawnlen tinak in chim awk tha lo nunnak a rawk mi a tam ngaingai.

Khaute thatnak

Khuate ah cun phaisa hmannak um tuk lo I hna a ngam, dinmi ti a thiang I dawpmi ti a thiang, ti thiangthiang kha man pek hau lo bak te in din awk um.

Nun a dai khuapi a cun khuale vai le thawng le pang ring awn tampi he khua sak a si  na in khuate ah cun cu ring awn pawl cu um lo I dai te in khuasak si I hna a thiang ngai ngai.

Pakhat le khat dawngai in um a si, khuapi ah cun har nak a tawng mi bawmh hmanh kha thin a phang a ruang cu dawtnak in kan bawmh ko kan ti lio can ah khan kha kan bawmh mi nu/pa nih khan a let te lam in sual pawt in cei lak liam ter a rak fawi a ruang cu pakhat le khat kan I thei lo I mitha lo zong kan rak tam nain khua te tu ah cun pakhat le khat kan sinning kan I thei dih I cu tik ah kan I daw pakhat le khat bawmh duhnak zong kan ngei.

Thiang te in ei din khawh a si, khau te ah cun mah bak I cin/thlak mi kan ei kan din tik ah kan ei mi a thiang cu nih cun nga dam nak a chuah ter kan ngan dam tik ah lungthin(ruahnak tha) kan ngei I mi cung zong ah dawt nak kan ngei.

Khuate that lo nak

       Ruahnak a bi, khuate kan um tik ah thil tam kan thei kho lo, kan ei bon kan ei kan chim bon kan chim/rel ruah nak a kau kho lo, thawng pang theih nak ding ah kan ngeih mi(internet,TV etc,) zei hman a um lo tik ah kan theih hngalh mi a tlawm ngai.

Fimnak cawn nak ding ah sianginn tha zong a um lo library tha hna an um lo tik ah duh mi ca(komglam) zong rel khawh a  si lo cu tik ah fimnak I chap har ngai.

Rian a har, khuapi ah cun rian tuan nak ah moter, cycle tbk. A um I cu hna inn cun rian tuan le um kal a si nain khuate tu ah cun har ngai in lo kal thing phorh, khual tlawn hmanh ah ke bak in tlawn a si tik ah pum re a thei ngai.

      A cung lei ah khuapi le khuate an thatnak le that lonak tbk. In langhter an si ban tuk in thatnak le that lonak an ngei veve. Kapkhat lei ah an that rualrual in kapkhat lei ah thatlonak an ngei veve. cu caah ca tialtu hmuh ning cu hi tin a si “nuamh na duh ah cun khuapi ah um law, nun khua sau na duh ah cun khau te ah um”.

      Zeicahtiah khaupi ah cun duh a tling I nuam te in um khawh a si, cinema, internet, eidin dawr tbk. Phun tling a um tik ah nun cu a nuam ngai ngai, tlawnlen chawh vah tik zong ah tha bat hau lo te in motor, cycle tbk. I cit in ba lo te in um/kal khawh a si.

Zei ruang ah dah khaute um cu nunkhua a sau deuh hnga?

Khuate ah cun thli le ti an thiang, kan dawpmi thli cu zei khuvai he hmanh a cawh lo,a thiangmi thli kan dawpmi le kan dinmi cerh ti an siah tiva ti an siah thianter hau lo in a thiang cia an si cucu thli kan dawpmi le ti kan dinmi hna nih kanpum caah ngandamnak a chuah ter.    

Thli le ti lawng an thain siloin kan eimi hrimhrim khuate ah cun a thaingmi an si, kanmah kut tein cinmi thlairawl, tishik/anhnah a tuteah lawh in eimi kan si tik caah khuate ah cun dinei a thaing. cu bantuk a thianghlim mi thlairawl, tishik/anhnah einak nih pum ngan a damter nunkhua suanak a si. 
 Muko magazine editor Joel Ling nih Pyin Oo Lwin ah Camp kan kai lio ah cawnpiaknak ah a rak kan chimhmi cu hi hnu kum 10/15 hnu ah cun mah kut te bak in a chuakmi thlairawl a ding/ei kho poh, mirum ti an si cang lai a ti. A pehcap mi cu kan nih laimi zong kan si a fak I titi hlah usih! mirum kan ti mi hna tampi nih ei/din an duh tuk nain an ei/din khawh lomi thlairawl thiang hlim kan mah kut chuak bak, a tuteah tawh, chumh I a ei khomi kan si vawlei cung mi rumrum hna kan timi hna nih cu bantuk thil cu an duh tuk nain a tuah/hmuh khoh lomi asi mi vantha kan si a ti.

    Khuapi I kan ei mi tisik an hnah hna hi a thiang lo mi a tam ngai Bualpeng Baptist Association ah G.S. zong suapi a rak tuan balmi Rev. Chan Thang Delhi kan um lio ah laitlang lei in a rak kan tlawng I an kan  chimhmi cu kan mah Hakha te hmanh ah khin thil an zuarmi khi thu(rawk) hlahseh ti in sii an cunhmi a tam ngai I vuikhat le bang cu sipin pawl nih an check le thil thalo in an tuahmi pawl cu tamngai an thlet piak hna, kanmah Hakha te hmanh ah hin thil zawrmi cawk le ei/din hi  tih a nung tuk cang  I a ralrin ngai kan hau a ti.chim duh mi cu khuapi ah cun cu ban tuk thil(tisik/anhnah le theipumril) pawl khi an zuar hna I ni caan tampi an chiah khawh. Cu bantuk eidin thiang lo pawl  cu kan cawk I kan ei tik ah pum cah ral an si I saupi a nung ko ding kha chikhat te ah kan nun nak a liam tawn.

      Cu lawng hlah kan bible nih minung cu vawlei(tlak) in ser mi kan si tiah a kan cawn piak. Cu vawlei(tlak) in sermi kan si tik ah kan takpum nih cu kan original a simi vawlei sinak(dat) cu a rak herh tuk ve, Nain khuapi ah cun teihinn thatha ah kan um i kan kalnak lam hna hi ketteza phahmi lam thahtha hna an si tik ah vawlei zong hi kan lam bal lo vawlei he kan I hlat ngai, cu tik ah kan pum(vawlei) a si mi nih khan vawlei dat a hlam cu a hlammi a hmuh khawh lo tik ah vawlei dat kan bau, cu vawlei dat kan bau nak nih kan nunkhau zong a tawi ter hrimhrim tiah Dr. Gaba Sigh nih a chim, A pehmi cu a hlei in nan fa le hna kha Park(pangpar dum) ah kal pi hna in vawlei va phulh hna uh vawlei dat a bau sual lai a ti.

  
        England researcher Steve Doughty nih a rak chim mi cu “kum hnih in ka nun khua sau deuh seh ti a duh ah cun khuate ah va I thial” a ti. A peh rih mi cu pa hi khuapi ah cun kum 86 hi har ngai in an phan(a phanmi an tlawm) lio ah khuate ah cun kum 88/89 hi cu fawi te in an phan kho I Nu pawl hi khuapi ah cun har ngai in kum 81 birth-day hi an tuah I khuate tu ah cun kum 83/84 hi cu fawi te in an phan kho ee a ti.
    kan lung tha a thawn khawhnak ding caah a tha bikmi cu lam kal(walking) hi a si tiah Dr. Hmuh Thang nih a rak chimh bal kuapi um ah cun cu lam kal cu um kho bak loh Motor/cycle lawng te i cit in kal si cang kaw, kan tuah khawh bikmi cu zingzan Park ah va kal i vai chawh khi a si i cu hmanh a tuah khomi kan tlawm ngai a ruang cu can hna kan ngei lo kan i manh lo, a cheu cu a fuam lomi hrimhrim zong kan tam. Khuate tu ah cun can pek in Park ah kal hau lo bak in ka thawh ka bak in lamlen(walking) peng si ko cu lamlennak hrimhrim ruang ah khuate fa cu an lung a thawng i an chan a sua deuh. 

Biadonghnak

Kum le caan hna an liam chin thil sining, minung ruahnak, fimtiamnak hna an thangcho chin lengmang chantiluan dawi in kan mah lai(chin) mi zong a kapkip in kan changcho, a ruang tampi ruang ah hmunkip kakip ah kan I thek, kan um/khua kan sa hna kan sining ruahnak zong a khat bak lai lo. A caan ah cun pakhat le khat zong kan I ngai tuk hna kan cung ah thil a tlungmi ruang ah hmunkhat um khoh lo hrat cu mah duh si ve ruam lo ngaihnak cakuat, phone le facebook tbk. Te in kan I pehtlai I thawng kan I hal/thanh tawn hna laitlang kan khua cio zong nih an kan ngai I an kan hlamtuk tawn hna, kan umnak hmun in kan khau le ram te cu rak ngaih cio a si ve.caan rem um ah cun kan khua le ram ah kir in khua sak/hmunkhat ah hoikom dawtmi rual he tlawnlenti caan zong cung Pathian nih kan ser piak hram seh I timh zong I tim cio in kan thlacamnak zong si cio hram seh. A tu kan umnak khua thatha, khua dawhdawh, ram rumrum I na um mi nak in na laihritannak kan lairam(chinram) khua te mizong an um huaha tilonak ah nunkhua sua deuh na ah cun rak kir law tiah na khua nih an sawm. Chan saunak cu Pathian thluachuah a si! pumpak kan ca cio zong ah an kan duh piakmi a si. life in a village is longer than a city.